تپهٔ حسنلو که در ۷ کیلومتری شهر نقده قرار دارد، یکی از تپه‌های باستانی آذربایجان غربی است که قدمت آن به بیش از ۶ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. معروفترین اثر باستانی یافت شده در این محل جام طلای حسنلو است که به عصر آهن تعلق داشته و در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

بقعه كلخوران، آرامگاه پدر شيخ صفي‌الدين اسحق اردبيلي جد سلاطين صفوي است و در روستاي كلخوران در سه كيلومتري اردبيل واقع شده‌است. روستاي كلخوران نيز گاه به نام اين بقعه «كلخوران شيخ» خوانده مي‌شود.
بناي بقعه مربوط به اوايل قرن دهم هجري قمري است.

اين بنا در محوطه مشجري به ابعاد ۱۵۰ در ۲۰۰ متر قرار دارد كه مقبره سيد امين‌الدين جبراييل به صورت يك هشت ضلعي در وسط باغ قرار گرفته‌است. قسمتي از نماي پاكار بنا از سنگهاي منتظم ساخته شده كه روي آنها ديوارهاي جانبي بقعه از آجر بنا شده‌است.

بيرون بقعه با تزيينات كاشي به صورت تلفيقي كار شده‌است. سقف اين بقعه مسطح است كه در وسط آن گنبد آجري به نسبت بزرگي قرار دارد. در ورودي بقعه يك ايوان قرار گرفته كه داراي تذهيب كاشي است.

اين مكان داراي محوطه اي است كه در آن گلكاري و تزيين صورت گرفته و همين به فضاي اين مكان جلوه ديگري بخشيده است. بازديد از خود بنا و بناهاي كنار آن و همچنين مقابر افراد مشهور و معروف
نيز از جمله ديدنيهاي آن مي باشد.

اين بنا شامل ديوار گلي بلند، مقبره امين الدين جبراييل، مقبره عوض الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه، مقبره سيد محمد الاعرابي، بقعه سيد حمزه، مقابر داخل محوطه بقعه، مقابر خارج از محوطه بقعه مي باشند.

طرح بناي امين الدين جبرائيل به شكل مستطيل است كه يك ذوزنقه برابر ساق به ضلع شمالي از آن چسبيده و آن را به صورت شش ضلعي در آورده است. ابعاد بنا 8/14 ‍× 24 متر از شمال به جنوب مي باشد.

ساق ها و قاعده هاي كوچك ذوزنقه، پهناي سه طاق ايوان مدخل رواق را تشكيل مي دهند. در ازاره مدخل ورودي كاشي كاري شده و بالاي آن يك بيت شعرنوشته شده است. بالاي درب ورودي، تصوير يك شير و يك پلنگ در دو سوي پنجره نقاشي شده و هر يك با يك زنجيره بسته شده اند، و نشان از سبك و سياق منسوب به دوره صفوي و اوايل سده يازدهم هجري دارند.

طاق ايوان ساده است، اما طاق هاي دو سوي آن داراي گچبري و مقرنس كاري است.

رواق، بنايي است مستطيل شكل كه با طاق ضربي آجري پوشيده شده و دو سوي خاوري و باختري آن نيز، دو خواجه نشين منظم ساخته شده است كه طاق ضربي آجري دارد.

سقف رواق و خواجه نشين ها گچبري است، و با رنگ هاي آبي و طلايي و با اسليمي هاي ساده و توريقي و گل هاي شاه عباسي نقاشي شده اند.

ازاره رواق، با كاشي معرق و در برخي قسمت ها با كاشي هاي هشت ضلعي منظم فرش شده و حد فاصل چهار كاشي، با مربع هاي كوچك پوشيده شده است.

رواق مقبره از نظر تزيينات و رنگ، ملايم و هماهنگ مي باشد. ازاره كاشي كاري، مجمموعه گچبري و نقاشي سقف و ديوارها را كه در عين سادگي از تنوع شگفت از جهت طرح هاي مختلف برخوردار است در بر گرفته و فضايي مناسب را براي زايران فرآهم آورده است.

در اين ميان، ‌در چوبي مقبره كه خود يكي از آثار بسيار ارزنده و جالب هنري مي باشد، بر جاي مانده است. روي اين در، منبت كاري هاي چشمگير بر اساس تقسيم بندي هندسي كار شده و اشعار گوناگون در قسمت هاي مختلف آن برجسته كاري شده است.

پس از آن كه از اين در چوبي، وارد مقبره مي شويم، اتاقي به شكل مربع با چهار رواق قرار دارد كه همه آن ها مانند راهرو، ضربي آجري بوده و از داخل، گچ بري ومقرنس كاري شده است. همه سطوح آن در بدنه ديوار و سقف، با اسليمي هاي مختلف و ترنج ها و شاه عباسي ها نقاشي شده اند.

آخرين تعميرات ومرمت كاري در اين قسمت مقبره به سال 1030 هجري قمري مربوط مي باشد و طاهر بن سلطان محمد نقاش، آن را انجام داده است. در متن بقعه مقبره، صندوق ساده شيخ جبراييل قرار گرفته كه ابعاد آن 50/1× 2×3 متر است. در بدنه ديوارهاي بقعه، لوحه اي كمربندي از كلام خدا گچبري شده است.

در دو سوي شاه نشين جنوبي مقبره، دو اتاق شش ضلعي به قطر 30/3 متر و اضلاع 25/1 متر ساخته شده است كه از ويژگي هاي معماري مانند طاقچه بندي ديوارها، مقرنس كاري سقف، گچبري و نقاشي هاي سطوح گوناگون اتاق ها برخوردار است.

اين اتاق ها مجموعه اي از انواع اسليمي ها و تركيبي از رنگ هاي سبز، آبي خاكستري، قهوه اي، قرمز، فيروزه اي در متن ها و صورتي، سفيد و طلايي بر گل ها و اسليمي ها است.

 در دوره صفوي اين بقعه داراي فرشهاي زيبا و پرده‌هاي نفيس بوده كه اكنون اثري از آنها باقي نيست.

روي ازاره بيروني ديوارهاي جانبي بقعه آياتي از قرآن به صورن گچبري نقش بسته كه از اهميت هنري شايان توجهي برخوردار است.

در دو طرف شاه‌نشين جنوبي بقعه، دو اتاق شش ضلعي قرار دارد كه داراي سقف مقرنس زيبا و ظريفي است كه كتيبه‌اي بر روي در چوبي آن حكاكي شده‌است.

مولانا حسن بن محمود کاشانی معروف به حسن کاشانی متخلص به کاشی از عرفا و شاعران نامی دربار سلطان محمد خدابنده ایلخان مغول در قرن هشتم ه-ق بوده است.

علاقه سلطان محمد به ملا حسن کاشی سبب شد که برای وی بقعه ای بسازد.

گنبد بنا از نوع گنبدهای سه پوش و در نوع خود بی نظیر می باشد، سه دوره ساختمانی در بنا قابل شناسایی است دوره اول قرن هشتم ه-ق، دوره دوم عصر شاه طهماسب صفوی (973 ه-ق) و دوره سوم عصر فتحعلی شاه قاجار می باشد.

بخشهای ورودی صحن نیز مربوط به دوره قاجار می باشد، پلان نمای بیرونی نما هشت ضلعی و نمای داخلی دارای پلان مربع حاصل از تلفیق ایوانهای جانبی است.

مسجد مطلب خان خوی بزرگترین و تنها مسجد رو باز کشور است.

این مسجد در بافت قدیمی شهر خوی واقع شده و مربوط به دوره ایلخانی است اما در دوره قاجاریه توسط مطلب خان از نوادگان شیخ بهایی مرمت واحیا شده است .

این بنا به سبک معماری دوره سلجوقی است و مصالح بکاررفته در آن از پی به بعد آجر است .

این مسجد یک شبستان مربع شکل بزرگ داردو دور تادور آنرا حجرات در دوطبقه تشکیل داده است .

شبستان نسبا بزرگ آن موجب شده است که این بنا فاقد سقف پوششی باشد.

مسجد مطلب خان خوی 3 ویژگی معماری منحصر به فرد دارد که آنرا ازسایر مساجد متمایز میسازد:

1-محرابی با12نیم متر ارتفاع

2-ایوانی با 25 متر ارتفاع 

3-صحن بزرگ رو باز

این سه ویژگی را شامل میشود که آنرا به یک اثر بی بدیل در بین آثار و بناهای تاریخی تبدیل کرده است .

این بنای تاریخی به شماره 4846 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .

شهرستان خوی به سبب داشتن مردمان مومن و با ایمان وعلمای والامقام به دارالمونین و شهر هزار مسجد مشهور است .

رصدخانهٔ مراغه در دورهٔ هلاکوخان زیرنظر خواجه نصیرطوسی در شهر مراغه ساخته‌شد.

این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه قرار داشته‌است و امروزه تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از سدس سنگی آن باقی‌مانده‌است.در سال‌های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده‌است.

تپه رصدخانه مراغه دارای طول 510 متر و عرض تقریبی 217 متر و ارتفاع 110 متر می‌باشد و دارای قسمتهای مختلف از جمله برج مرکزی رصدخانه ، واحدهای مدور پنجگانه و کتابخانه می باشد.

ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده‌ و در ساختمان‌های جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده‌است.

بنای رصدخانهٔ مراغه در سه‌شنبه ۴ جمادی‌الاول ۶۵۷ قمری (۱۶ اردیبهشت ۶۳۸) آغاز شد.

به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو -نوهٔ چنگیزخان مغول- آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای درنظر گرفت. کتابخانه‌ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، حلقه‌دار (ذات‌الحلق)، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و حلقهٔ سموت نیز فراهم شدند. در همین‌جا بود که زیج ایلخانی به‌سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.

رصدخانهٔ مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیش‌تر شاخه‌های دانش درس داده می‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر،در آن‌جا جمع شده بودند.

به‌علاوه چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به‌علت استیلادی مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده‌بود، دانشمندان چینی -از جمله فردی به‌نام فائو مون‌جی- در این مرکز فعالت داشتند. همچنین فیلسوف و فرهنگ‌نامه‌نویس مسیحی -ابن‌العبری- در رصدخانهٔ مراغه به درس‌دادن کتاب‌های اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود.

خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام‌شده در رصدخانهٔ مراغه تدوین کرده‌است.

زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌های آن زمان -از جمله در چین- برخوردار بوده‌است و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ طوسی) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی‌ترین نسخهٔ این زیج در کتابخانهٔ ملی پاریس نگهداری می‌شود.

لوله رصددر تاریخ سلسله پادشاهی یوان در چین مندرج شده که برای تاسیس رصدخانه پکن، به سرپرستی کوئوشوچینگ منجم دربار، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه خریداری شده‌است.

از جمله این ابزارها ذات الحلق، عضاده (الیداد)، دو لوله رصد، صفحه‌ای با ساعتهای مساوی، کره سماوی، کره زمین، تورکتوم (نشان دهنده حرکت استوا نسبت به افق) هستند. چینیان لوله رصد را وانگ-تونگ نامیده‌اند.

به گفته تاریخ سلسله پادشاهی یوان از این اختراع نه تنها برای رصد اجرام آسمانی، بلکه برای مشاهده دوردست‌ها، به ویژه در دریا سود می‌جسته‌اند. همین کتاب از حضور دانشمندان چینی به رهبری فائومون‌جی برای کارآموزی در رصدخانه مراغه خبر می‌دهد.

ثبت جهانی، از سه سال گذشته تاکنون بازار تبریز را به قلب گردشگری آذربایجان‌شرقی برای جهانیان تبدیل کرده است.

بازار تاریخی تبریز با طاق و گنبدهای بلند آجری‌اش، 10 مرداد سال 92 سومین سال ثبت در حافظه میراث جهانی یونسکو را پشت سر گذاشت.

بازار تبریز در تمام جهات همچون معماری سنتی، گستردگی و وسعت، قدمت، تنوع کاری و عناصر داخلی آن مجموعه‌ای بی‌نظیر است که با ثبت جهانی فرصت کافی برای شناسانده شدن به دنیا برایش فراهم شده است.

10 مردادماه سالروز ثبت بازار تاریخی تبریز در حافظه میراث جهانی یونسکو است. شهر بزرگ تبریز با برخورداری از ده‌ها عنوان و بنا و چهره شاخصش نامور است اما بازار یکی از آن مجموعه‌هایی است که با زیبایی و وسعت بی‌نظیرش شهرتی ویژه به این شهر بخشیده است. سبک معماری، کثرت سراها و تیمچه‌ها و وجود چندین مدرسه و مسجد به مجموعه بازار تاریخی تبریز اهمیت و امتیازی خاص داده­‌اند. از تاریخ بنای اولیه مجموعه بازار تبریز اطلاع دقیقی در دست نیست، اما اکثر مورخان، جغرافی‌نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی همچون مقدسی، یاقوت، مارکوپولو، ابن بطوطه، حمدالله مستوفی، کلاویخو، جان کارت رایت انگلیسی، شاردن، جملی کارری جهانگرد ایتالیایی و دهها سیاح و مورخ دیگر که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن کرده­‌اند، اسناد مهم و مدارک ارزنده‌ای را درباره بازار و وضع بازرگانی تبریز ارائه داده‌اند. وجود مدارس و مساجد تاریخی مهم و معروفی چون مسجد جامع، مسجد حاج صفر علی، مدرسه طالبیه و مدرسه صادقیه در این بازار نیز گواهی بر پیشینه تاریخی این مجموعه است. بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر دوره زندیه (یعنی بعد از زلزله‌ای که در سال 1193 هجری قمری روی داد) و عصر قاجار است.

بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سر پوشیده شمالی- جنوبی و شرقی- غربی تشکیل شده است. راسته‌های اصلی توسط راسته‌های فرعی به هم متصل شده‌اند و در فضاهای بین آنها سراها و تیمچه‌ها بنا شده‌اند. مهمترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در منتهی الیه شمالی خیابان فردوسی قرار دارد. بازار تبریز با مساحتی معادل یک کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین اثر ثبتی کشور و وسیع­‌ترین مجموعه مسقف و به هم پیوسته جهان به شمار می‌رود.

بازار تبریز با طاق‌ها و گنبدهای بلند آجری شامل بازار امیر، بازار کفاشان، راسته بازار، یمنی دوز بازار، بازار سراجان، راسته کهنه، بازارچه صفی، بازار حاج سید حسین، بازار میرابوالحسن، بازار حرمخانه، بازارچه شتربان، بازار صادقیه، بازار کلاهدوزان، قیزبستی بازار و چند بازار دیگر است.

در این مجموعه تیمچه‌ها، سراها و چهار سوهائی وجود دارند که حجرات و مغازه‌های آنها مرکز عمده فروش اجناس گوناگون داخلی و خارجی است.

سراها و تیمچه‌های معروف دیگر تبریز عبارتند از تمیچه و سرای شیخ کاظم، تیمچه حاج صفر علی، تیمچه و دالان میرزا شفیع، تیمچه ملک، تیمچه میرزا رحیم، تیمچه میرزا جلیل، تیمچه حاج شیخ، تیمچه و سرای حاج محمد قلی، تیمچه‌ها و سرای دو دری، سراهای کوچک و بزرگ شاهزاده، تیمچه شعربافان، سرای میراسماعیل، تیمچه قند فروشان، سرای گرجیلر، سرای درب عباسی، سرای میرزا مهدی، سرای صاحبدیوان، دالان خان، دالان خونی و دهها سرا و تیمچه دیگر.

تصاویردرادامه مطلب

این آرامگاه در سال 580قمری در جنوب شرقى ارومیه ساخته شده و در مرکز بافت قدیمی شهر قرار دارد. یعنی درست در یکی از کوچه‌های منشعب از خیابان استاد برزگر.

مقبره یا برج آجری سه گنبد متعلق به قرن ششم هجری بوده و در مدخل بنا سه کتیبه به خط کوفی باقی مانده است.

در مدخل بنا سه کتیبه به خط کوفى است که آن را از سنگ تراشیده‌اند و در پایان کتیبه، محرم سال ۵۸۰ هجرى خوانده مى‌شود. از این رو شاید بتوان مقبره یا برج آجرى سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجرى دانست.

طبق این کتیبه این بنا به دستور یکی از امرای سلجوقی به نام شیث قاطه المظفری ساخته شده است. از نظر معماری این بنا با مقابر قرن ششم هجری قمری بخصوص مقابر مراغه و سایر مقبره های دوره های سلجوقی مشابهت فراوانی دارد.

بنای تاریخی سه گنبد عبارت است از سکوی بلندی که به شکل استوانه و مدور ساخته شده است.

قطر بنا 5 متر و ارتفاع آن 13 متر می باشد. ساختمان فعلی دو طبقه است و در چهار سمت آن دریچه‌هایی وجود دارد.طبقه اول به نام سردابه خوانده می شود که دارای پوششی قوس‌دار است و بدین وسیله از طبقه دوم مجزا می‌شود.

درب کوچک طبقهٔ اول ۱ متر و ۷۰ سانت ارتفاع دارد. طبقهٔ دوم که اتاق مقبره خوانده مى‌شود داراى درى به ارتفاع دو و نیم متر است.

به عبارت دیگر، ‌بناى استوانه‌اى شکل مدور داراى دخمه‌ایست که قسمت فوقانى آن را به وسیلهٔ آجر تبدیل به بنایى شامل اطاق مقبره کرده‌اند و مدخل آن در یک قالب معمارى پر نقش و نگار محاط شده و در بدنهٔ استوانه‌اى برج تعبیه شده است؛ درگاه ورودى آن در میان طاق‌هاى سطحى واقع شده و از لحاظ معمارى زینت‌ خاصى به آن بخشیده است.

سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و بر جا می باشد. طبقه دوم بنا مانند سایر مقادیر دوره سلجوقی روی سردابه احداث شده است.

تزئینات سر در ورودی مقبره در نوع خود کم نظیر می‌باشد و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزئین شده است.

مصالح قسمت‌های تحتانی بنا تا ارتفاع حدود 3/6 متر از سنگ‌های تراش خاکستری رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهای چهار گوش می‌باشد.

این اثر با شماره 242  در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

برگرفته از خبرگزاری میراث فرهنگی، همشهری

شهر اردبیل با بناها، قلعه ها، پلها، حمام ها و بقاع مذهبی و تاریخی جاذبه هایی دل انگیز و وسوسه کننده برای بازدیدکنندگان آثار تاریخی محسوب می شود و همه ساله افراد زیادی را به خود جذب می کند.

به نوشته مورخان، شهر اردبیل تاریخی بس طولانی در قبل از اسلام داشته و پیدایش آن را به دوران پادشاهی کیانی و ساسانی نسبت می دهند. مطالعات علمی و کاوشهای باستان شناسی هیات علمی سازمان میرات فرهنگی کشور در مسجد جمعه اردبیل و تپه مشرف به آن در سال 1367 وجود شالوده و دیوارهای خشتی دوره اشکانی راتایید کرده است.

تاکنون بیش از دو هزار اثر تاریخی و تپه باستانی در استان  اردبیل شناسایی و 500 مورد از آنها به ثبت رسیده است.

آثار و ابنیه تاریخی به ثبت رسیده استان در سازمان میرات فرهنگی کشور عمدتا مربوط به دوران تمدن درخشان اسلامی به ویژه دوره صفویه است. مجموعه ارزشمند و زیبای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که همه ساله پذیرای ده ها هزار علاقمند به آثار تاریخی از نقاط دور نزدیک می باشد، یکی از 10 اثر باستانی مهم کشور به شمار می آید.

این بنای کم نظیر به نام عارف ربانی شیخ صفی الدین اردبیلی جد شاهان صفوی پس از وفات او در سال 735 هجری قمری توسط فرزندش شیخ صدرالدین موسی ساخته شده است. در طول زمان و به ویژه در دوران حکومت صفویه باتوجه به احترام خاص شاهان صفوی نسبت به جد خود بخش های دیگری به این مجموعه افزوده شده است.

مجموعه بقعه شیخ صفی

دارای هشت بخش اصلی شامل مسجد جنت سرا ، قندیل خانه، حرم خانه ، چینی خانه ، چله خانه ، شربت خانه ، گنبد الله الله و شهیدگاه است. علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول ، آرامگاههای دیگری از شاهزادگان صفوی و سرداران قزلباش از جمله شهدای جنگ چالدران و شروان در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارد.

در طول قرون گذشته بسیاری از اشیای ارزشمند این بقعه از آن خارج و در زمان حاضر بخشی از این اشیا از جمله قالی معروف شیخ صفی زینت بخش موزه های آمریکا ، انگلیس ، روسیه و اروپاست.

علاوه بر بقعه شیخ صفی ، بقعه ای نیز متعلق به جد خاندان صفوی در محوطه موسوم به باغ شیخ به ابعاد تقریبی 150 در 200 متر در ورودی محله کلخوران واقع است که اجداد شیخ صفی الدین اردبیلی در آن دفن شده اند. بقعه شیخ جبرییل ، پدر شیخ صفی الدین در وسط این باغ قرار دارد و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. ارتفاع دیوار بنا حدود هشت متر است که بر بالای آن گنبد بزرگی در وسط به بلندی 15 متر دیده می شود که بنای اولیه آن در زمان شیخ صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی احدات شده است.

مقبره و داخل محوطه در کمال سادگی است و به غیر از چند زیارت نامه که از نظر خطاطی کم نظیر است چیز دیگری دیده نمی شود و اهالی معتقدند که این شیخ زینت نمی پذیرد. در داخل این بقعه صندوقی است که در زیر آن شیخ جبرییل پدر شیخ صفی و شیخ قطب الدین جد او و صلاحالدین جد شیخ جبرییل مدفونند. در محوطه پیرامون این بقعه که به باغ شیخ موسوم است دو بقعه آجری دیگری نیز با طاق های ضربی دیده می شوند که یکی متعلق به سید عوض الخواص جد چهارم شیخ صفی و دیگری متعلق به سید اعرابی است.

مسجدجمعه 

بنای مسجد باستانی جمعه در اردبیل قرن هاست که چون قصه گویی توانا گذشته پر رمز و راز فرهنگ و تمدن این دیار را صبورانه بازگو می کند. باران ، بادهای سهمگین ، زلزله های ویرانگر و بی توجهی های ناشی از زندگی ماشینی با وجود سپری شدن بیش از یک هزار سال از عمر این بنا نتوانسته است به کلی آن را از صفحه روزگار محو کند.

هنوز آثار گران بهایی از این بنا که روی تپه نسبتا بلندی در یکی از محلات مرکزی واقع در بافت قدیمی شهر اردبیل ساخته شده است ، جلب نظر می کند.

کارشناسان می گویند قسمتهای اصلی این مسجد که تا دوره صفویه آباد بود بر اثر زمین لرزه ای مخرب در قرن هفتم هجری قمری از بین رفته است و روایت دیگری از اصابت گلوله توپ توسط نیروهای روس در زمان جنگ دوم جهانی به سقف شبستان مسجد و تخریب آن حکایت دارد.

محوطه باستانی آتشکده آذرفریق

روستای باستانی و ییلاقی "آتشگاه" که به "آغ مام" نیز معروف است از توابع دهستان سبلان در فاصله 5 کیلومتری شمال سرعین واقع شده است. آتشکده آذرفریق بر فراز تپه باستانی که امروزه خرابه هائی از آن باقی مانده است ، نشان و یادگاری از رونق این منطقه در دورانهای تاریخی گذشته  آذربایجان است.

تپه باستانی این آتشکده به صورت تپه ای مرتفع در داخل روستا به خوبی نمایان است. براساس اسناد تاریخی این مکان از مراکز مهم و مقدس آئین زرتشتی خصوصا در دوران ساسانیان بوده وآتشکده ای هم در آنجا وجود داشته است.

دهکده سنگی و زیرزمینی روستای ویند کلخوران

در این روستا دهکده ای سنگی با مجموعه ای از خانه های سنگی منفرد به صورت یک پدیده معماری تاریخی و باستانی استثنایی وجود دارد که شکل کندن این منازل در زیر تپه های سنگی و رسوبی و نوع کنده شدن آن ها که نهایتا منجر به آفرینش چنین آثاری شده ، در نوع خود کم نظیر است. دهکده صخره ای باستانی ویند در حدود 5 کیلومتری جنوب و جنوب غربی سرعین و در نزدیکی جاده اردبیل به شهر نیر قرار گرفته است.

مناطقی که خانه های سنگی در آن قرار گرفته اند قوردی قیه ، تپه چله خانه ، قره قیه و مسجدیری نامیده می شود و علت کندن خانه های سنگی در زیر زمین با توجه شرایط جوی و سرد بودن منطقه اعلام شده است. اغلب خانه های سنگی تپه "چله خانه" در زیر تپه قرار گرفته و بر اثر عوامل مختلف سقف تعدادی از آنها فرو ریخته یا به سبب پرشدن فضاهای داخلی آن فعلا قابل استفاده و بازدید نیست.

بازار تاریخی اردبیل

بازار تاریخی اردبیل یادگاری از دوره صفوی و قاجار است که بر روی بازار دوره صفوی و ماقبل ساخته شده و در سال 1364 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده اند که از این قبیل می توان به بازار بقالان ، کرباس فروشان ، قصابان ، خراطان ، سراجان ، قیصریه و دهها سرای دیگر اشاره کرد.

بازار اردبیل مجموعه ای است مرکب از همه عناصر تشکیل دهنده وابسته به آن از جمله تشکیلاتی چون تیمچه سرا حمام و مسجد این بازار در مرکز شهر و در طرفین خیابان امام خمینی قرار گرفته است. این بازار در قرن هفتم و هشتم رونق فراوان داشته و در سده های بعد قسمتی از بازار ، تیمچه ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین بشمار می رفته و درآمد و عواید حاصله به مصرف مخارج این بقعه می رسیده است.

هسته اولیه بازارهای اردبیل به قرون اولیه اسلامی بر می گردد ولی بنای کنونی و عناصر وابسته به آن از آثار دوران صفویه و قاجار است. بازار اردبیل با تاقهای جناغی ، تاق و گنبدهای ساده شامل راسته ها و تیمچه های فراوانی است که مهمترین آنها عبارتند از: بازارچه خشکبارها و سرای حاج احمد ، سرای وکیل ، تیمچه زنجیرلو ، سرای گلشن ، سرای قیصریه ، سرای حاج شکر ، سرای جهودها ، سرای حاج شیخ الاسلام و سرای حاج صادق.
در شرایط موجود راسته های مجموعه بازار اردبیل عبارتند از راسته اصلی بازار ، راسته پیرعبدالملک ، راسته قیصریه ، کفاشان ، علافان ، بازار زرگران ، سراجان ، پارچه فروشان ، مسگران ، چاقوسازان و آهنگران. پوشش سقف راسته ها با طاقهای جناقی و گنبد چهار طاقی و ساده می باشد.

حمام تاریخی ابراهیم آباد اردبیل

حمام تاریخی ابراهیم آباد اردبیل متعلق به دوره صفوی  پس از مرمت، احیا و بازسازی به سفره خانه سنتی تبدیل شده و هم اکنون در حال بهره برداری است.

گنجینه مردم شناسی اردبیل

گنجینه مردم شناسی اردبیل که در بنای تاریخی حمام ظهیرالاسلام (آقانقی) اردبیل ایجاد شده اشیایی از دوران زندیه ، صفویه و قاجاریه را به تماشا گذاشته است. تعدادی تندیس نیز که بیانگر قیافه، طرز پوشش و زندگی سنتی اردبیلیان در آن دوران می باشد، زینت بخش گنجینه مردم شناسی اردبیل است.

بنای حمام تاریخی ظهیرالاسلام واقع در میدان عالی قاپوی اردبیل به دوران صفویه مربوط می شود.
بناها و آثار تاریخی شهر اردبیل فقط به این موارد خلاصه نمی شود و از جمله سایر آثار می توان به حمام های متعدد تاریخی ، 10 مورد پل تاریخی در شهر و اطراف اردبیل و دهها خانه تاریخی متعلق به دوره های مختلف اشاره کرد.

دیار آذربایجان اقلیمی تابناک از ستارگان عرصه فرهنگ و ادب است و از شمس تا شهریار ستارگانی درخشان در این آسمان جلوه‌گری می‌کنند.

به روایت تاریخ،آذربایجان زادگاه زرتشت، مقر شاهان صفوی، محل پرورش شاعران نامی چون «قطران»، «خاقانی»، «نظامی»، «شیخ محمود شبستری»، «استاد سید محمد حسین شهریار»، «پروین اعتصامی» و یادآور جوشن اندیشه‌ای «مولانا» و «شمس تبریزی» و ظهور اسلام شناسان برجسته‌ای،«نظیر علامه امینی»، «علامه محمد حسین طباطبائی»، «علامه محمد تقی جعفری» و چهره‌های برجسته سیاسی و فرهنگی و آزادیخواهانی مانند، «ستارخان» سردار ملی و «باقرخان» سالار ملی ، «شیخ محمد خیابانی» ودلاوراني چون» بابك خرمدين» و سرزمین شهدای محرابی چون «آیت الله شهید مدنی» است.

دانشمندان برجسته چون «پروفسور هشترودی»، «پروفسور عدل» و هنرمندانی مانند، «اقبال آذر» معروف به «سلطان آواز ایران» و «غلامحسین بیگچه خانی»، «فرنام» و پیشتازان تئاتر نوین ایران نیز از این دیار برخاسته‌اند.

مقبره «آقالار»

بقعه «آقالار» یک بنای چهار ضلعی آجری است که در محله «پسندآباد» مراغه واقع است.این مقبره مدفن «سید میر فتاح الموسوی المراغی»از علمای معروف مراغه متوفی به سال 1175هجری قمری است.

بنای اولیه بقعه در همان سال به دستور «ظل السلطان»احداث شده و براساس کتیبه سنگ مرمر سر در ورودی در سال 1247هجری قمری، توسط «حاج عباس علی بنابی» مرمت شد.

مقبره الشعرای تبریز

مقبره الشعرای تبریز در محله «سرخاب» در جانب شرقی بقعه «سید حمزه»،«مقبره قائم مقام» و «ملاباشی» واقع شده و یکی از معروف‌ترین اماکن تاریخی تبریز به شمار می‌آید.

این مقبره مدفن ده‌ها تن از عرفا،شعرا ، دانشمندان و ادیبان نامدار سرزمین آذربايجان است. معروفترین این بزرگان عبارتنداز: «مولانا محمد» معروف به بابا مزید،«خواجه عبدالرحیم آبادی»،«مولانا نظام الدین یحیی غوری»،«شیخ بلغاری»،«مولانا محمد مغربی»،«سلطان پیرباب»،«شیخ معین‌الدین صفار»،«مولانا عبد القادر نخجوانی»،«مولانا بهاءالدین خاکی»،«مولانا ضیاء الدین فاریابی»،«قطران تبریزی»،«فلکی شروانی»،«عصار تبریزی»،«انوری ابیوردی»،«شیخ محمد خیابانی»،«ثقه الاسلام تبریزی»،«سید محمد حسین شهریار» وده‌ها شاعر و عارف دیگر.

پس از وفات استاد« محمد حسین بهجت تبریزی » معروف به «شهریار» و تعیین تالار اصلی آن بنا به عنوان محل آرامگاه این شاعر بزرگ معاصر، پارک «مقبره الشعرای تبریز» به‌عنوان یکی از جاذبه‌های معروف تبریز برای گردشگران داخلی وخارجی مطرح بوده است.

مقبره «اوحدی مراغه‌ای» مقبره « رکن الدین ابوالحسن مراغی»مشهور به «اوحدی مراغه‌ای» متعلق به عارف و شاعر  نامدار و صاحب مثنوی معروف «جام جم»است که در میان باغ زیبایی در شهر مراغه بنا شده است.بر روی سنگ قبر ، تاریخ وفات وی شعبان 837 هجری قمری حک شده است.

بنای فعلی آرمگاه در سال 1322شمسی از طرف انجمن آثار ملی احداث شد و سنگ مقبره قبلی به موزه مراغه منتقل شد.این آرامگاه یکی از جاذبه‌های گردشگری مراغه محسوب می‌شود.

مقبره «ثقه الاسلام» مقبره شهید «میرزا علی آقا ثقه الاسلام»،متعلق به شیخ الاسلام تبریز،از پیشوایان بزرگ مشروطیت و علمای طراز اول دوره قاجار است که در روز عاشورای محرم سال 1330هجری قمری به دست قشون روس تزاری شهید شد،و امروز مقبره الشعرای تبریز،زیارتگاه مردم است.

مقبره «شاه حسین ولی»

مقبره «شاه حسین ولی» در محله «باغمیشه» تبریز،کنار پل سنگی در حیاط دبستان «شاه حسین ولی» واقع شده است.صاحب کتاب «روضات الجنات» و «جنات الجنان»،« شاه حسین ولی » را از اولاد «شیخ شهاب الدین سهروردی» متوفی به سال 882 هجری قمری می‌داند.

مقبره «قائم مقام فراهانی»

مقبره «میرزا عیسی» معروف به «میرزا بزرگ قائم مقام» پدر «میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی» در محاذات جنوبی مقبره «ثقه الاسلام» در محل مقبره الشعرا جای دارد.«اتابک اعظم قائم مقام»،از وزرای معروف دوره قاجار و از رجال با تدبیر تاریخ  بود که در سال 1237هجری قمری در گذشت.

مقبره «خجندی»

«شیخ کمال الدین مسعود خجندی»،از شعرا و عرفای به نام قرن هشتم هجری، در سال 793هجری قمری درگذشت و مقبره او در باغی در محله « ولیانکوی » در خیابان آبرسانی تبریز واقع است.

قبر «کمال خجندی» در جوار قبر «کمال الدین بهزاد» نقاش معروف قرن نهم هجری در سردابه‌ای قرار دارد که اخیراً از سوی میراث فرهنگی آذربایجان شرقی مرمت شده است.این مقبره در حال حاضر در داخل پارکی معروف به «باغ دو کمال» تبریز واقع است.

مقبره «کمال الدین بهزاد»

«کمال الدین بهزاد»،بزرگترين نقاش مینیاتور ساز  است که در مکتب استاد «میرک هروی» پرورش یافت. استاد «بهزاد» در دستگاه « سلطان حسین بایقرا » منزلتی خاص یافت.

وی از اساتید مسلم نقاشی مینیاتور  بوده و از شهرتی جهانی برخودار است.استاد «کمال الدین بهزاد» در سال 942هجری قمری در تبریز در گذشت و در کنار آرامگاه «شیخ کمال خجندی» به خاک سپرده شد.

مقبره «شیخ محمود شبستری» مقبره «سعدالدین محمود بن عبدالکریم بن یحیی» از عرفای بزرگ و مشاهیر آذربایجان،صاحب مثنوی معروف به « گلشن راز » در باغی موسوم به گلشن در شهر شبستر واقع شده است.

درجوار مقبره «شیخ محمود شبستری»،آرامگاه استاد وی« بهاءالدین یعقوب تبریزی » نیز قرار دارد.این آرامگاه در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری قمری ساخته شد،ولی در زمان قاجاریه توسط «حاج میرزا آغاسی» وزیر «محمد شاه» تجدید عمارت شد.

در سال 1267هجری قمری دو قطعه سنگ نبشته مرمر با خط نستعلیق برجسته روی قبرها نصب گردید. سنگ مزار «شیخ محمود شبستری» سال وفات وی را 720هجری قمری در 33سالگی ذکر کرده است.در سال 1297 هجری قمری این بنا به امر «میرزا حسن خان سپسهالار» پیشکار ایالت آذربایجان مرمت شد. سپس در سال‌های 1310و 1340و بالاخره در سال‌های اخیر مرمت گردید.

مثنوی « گلشن راز » شیخ محمود شبستری سرشار از مضامین فلسفی و کلامی و حکمت است و یکی از متون شگفت‌انگیز منظوم در زمینه تفکر اسلامی به شمار می آید.

فرهنگ و تاریخ ، محمد ملاحسینی:
گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرارداردو یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است

این گنبد در حد فاصل سال‌های 704 تا 712 قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است.

سلطانیه، زمانی پایتخت و مسکن شهریاران بوده و امروزه نیز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.

گنبد مشهور سلطانیه که در مسیر تهران - زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود، گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی‌نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می‌آید.

گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، و زیبایی‌شناسی و تزیینات، نمونه ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار می‌آید.

در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه‌ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربی نیز اهمیت فوق‌العاده آن را مورد تأکید قرار داده‌اند.

بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و به شیوه معرق‌کاری تزیین شده است.

در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی که محراب آن دارای حاشیه گچبری است، دیده می شود. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می‌رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بنای معظم و عالی دیگری جنب آرامگاه بوده است.

                        

کاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره های آن از لحاظ هنر کاشی پزی فوق العاده ممتاز و کم نظیر است.

پلان بنا در رقوم همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربتخانه و سردابه تشکیل شده است.
گنبد آرامگاه اولجایتو، با ارتفاع 50/48 متر و قطر دهانه 40/24 متر، بزرگ‌ترین گنبد تاریخی درکشورو بزرگترین گنبد آجری در جهان می‌باشد.

                                

این گنبد نخستین گنبد دو جداره درجهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد 160 سانتی‌متر و فضای خالی بین دو پوسته 60 سانتی‌متر است.

سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر کرده است.

در فضای گنبدخانه، 8 جرز سنگین با عرض 78/6 متر قرار دارد که وزن 1600 تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل 50 متر مربع و بار وارده بر آن 200 تن محاسبه شده است.

                     

در زوایای اضلاع 8 ضلعی در طبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه، هشت مناره تعبیه شده است. وجود این مناره‌ها، یکی از عناصری است که در حل مسایل استاتیکی نقش موثری داشته و نیروهای فشاری این عناصر، نیروهای رانشی گنبد را خنثی کرده و آنها را به جرز و پی منتقل می‌کنند.

دومین فضای آرامگاه اولجایتو، فضای تربتخانه است که به شکل مستطیل با طول ضلع 60/17 متر و عرض 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است.

سردابه سومین فضای آرامگاه است که ورودی آن در ایوان جنوبی تربتخانه قرار دارد. در وسط آن محل قبر و در طرفین آن دو فضای کوچک وجود دارد.

                       

این بنای 1600 تنی در 700 سال گذشته تنها 2 تا 8 سانتی‌متر نشست داشته است. در حالی که ضخامت پی بنا فقط نیم متر است و تنها در قسمت شمالی بنا به 5/1 متر می‌رسد.

گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچ‌بری، کاشی‌کاری، کتیبه‌نویسی، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی، در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است.

تزیینات گچ‌بری در سقف ایوان‌های 24 گانه طبقه دوم بنا، از زیباترین نمونه‌های گچ‌بری در بناهای اسلامی به شمار می‌آید.

در این آرامگاه، برای نخستین‌بار در تاریخ معماری اسلامی، در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی‌کاری استفاده شده است. البته تزیینات در این بنا دو لایه بوده و درباره این پدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است.

در رابطه با کاربرد بنا به عنوان ساعت آفتابی باید گفت که نوری که از سوراخ اصلی گنبد می‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌های کوچک نشان‌دهنده حدود دقیقه است.

گنبد و شهر سلطانیه در سال 2005 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

این تفرجگاه از بناهای تاریخی شهر تبریز بوده و در ۷ کیلومتری این شهر واقع گردیده‌است.

«قهرمان میرزا» پسر هفتم عباس میرزا در دوران حکمرانی خود در تبریز آن را تملک کرده و عمارت دوطبقه‌ای در وسط استخر ایجاد نمود؛ سپس تپه‌ها و مزارع اطراف آن را به مجموعهٔ فوق ملحق ساخته و مجموعه‌ای از جوی‌ها و آبشارها مهیا ساخت که در نوع خود بسیار زیبا بود.

ولی با درگذشت وی فرزندانش به تصور بدیمن‌بودن بنای فوق آن را رها کردند. از آن تاریخ تا سال ۱۳۰۹ خورشیدی که شهرداری تبریز اقدام به تعمیر و تبدیل آن به‌عنوان گردشگاه عمومی کرد، به‌صورت استخر ذخیرهٔ آب مزارع و فضای سبز شهر درآمده‌بود.

رطوبت ناشی از نفوذ آب به پایه‌های بنای وسط استخر، شهرداری را مجبور ساخت که چندین‌بار آن را بازسازی نماید.

قلعه جمهور معروف به دژ بابک در 50 کيلومتري شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غربي شعبه‌اي از رود بزرگ قره سو قرار دارد؛ منطقه‌اي که به نام کليبر معروف است. دژ بابک خرمدين، دژي است بر فراز قله کوهستاني در حدود 2300 تا 2700 متر بلندتر از سطح دريا. اطراف اين قلعه را از هر طرف دره‌هاي عميقي با 400 تا 600 متر عمق فرا گرفته است و تنها از يک سو راهي باريک و صعب العبور جهت دسترسي به اين قلعه وجود دارد. قلعه بابک که به نام‌هاي قلعه بابک، دژ بابک، بذ و قلعه جمهور هم معروف است.

مسافت راه كليبر به قلعه با اينكه از 3 كيلومتر تجاوز نمي كند ولي بسيار دشوار است و به هنگام عبور بايد گردنه ها و گذرهاي خطرناكي را پشت سر گذاشت. قبل از رسيدن به دروازه قلعه و ورود به بناي مستحكم دژ بايد از معبري عبور كرد كه به صورت دالاني است و از سنگ هاي منظم طبيعي شکل گرفته و تنها گنجايش عبور 1 نفر را دارد و دو نفر به سختي مي توانند از آن بگذرند. فاصله اين معبر تا باروي قلعه در حدود 200 متر است و مقابل آن قرار دارد. از همين نقطه است كه صعوبت راه و ابهت خاص اين قلعه رفيع و موقعيت خيره كننده آن بيننده را به اعجاب وا مي دارد. امتداد بصري معبر در نهايت به دروازه قلعه ختم مي شود و دقيقاً در راستاي آن قرار دارد كه باعث مي شود ورود هر تازه وارد و سپاهي و غيره از طريق دو برج ديده باني در سمت دروازه ورودي قابل رؤيت باشد.

براي نفوذ به داخل تنها راه ورود دروازه اصلي است و از كوهستان امكان وارد شدن به قلعه وجود ندارد. با گذر از دروازه ورودي و پشت سر گذاشتن بارو، جهت رسيدن به دژ اصلي بايد از گذرگاهي باريك كه حدود 100 متر صعود از ارتفاع را نيز به همراه دارد گذشت تا به مدخل ورودي قلعه رسيد، مسيري صعب العبور كه از يك سمت مشرف به دره اي است با جنگل هاي تنگ و ژرفايي در حدود 400 متر كه به صورت تيغه و ديواره تا قعر دره ادامه دارد.

در تكيه گاه هاي طبيعي اين ديواره ها و چهار جهت بنا چهار جايگاه براي ديده بان ها به صورت نيمه استوانه ساخته شده اند. اينها مقر كوه بانيه ها و سربازاني است كه هر جنبنده اي را تا كيلومترها دورتر، از فراز دره ها و كوهپايه ها زير نظر مي گرفتند. پس از صعود، براي ورود به دژ اصلي از مدخل ديگري با پلكان هايي نامنظم بايد عبور كرد. طرفين مدخل دژ، به وسيله دو ستون كاذب مشخص شده است.

بناي دژ كه دو طبقه و سه طبقه است که  پس از ورودي قرار گرفته است و پس از آن تالار اصلي وجود دارد كه اطراف آن را هفت اطاق فرا گرفته است، اطاق هايي كه به تالار مركزي را دارند. در قسمت شرقي دژ تأسيسات ديگري مركب از اطاق ها و آب انبارها ساخته شده است؛ سقف آب انبارها با طاق جناغي و گهواره اي استوار شده اند. محوطه داخلي آنها نيز به وسيله نوعي ساروج غير قابل نفوذ گرديده و به هنگام زمستان از برف و باران پر شده و در تابستان و هنگام مضايق و محاصره ها از آب آنها استفاده مي شده است. در سمت شمال غربي دژ پلكان هايي سرتاسري وجود داشته كه اكنون ويران شده و قسمت هايي از آن بيرون خاك است و تنها راه صعود به بخش هاي مرتفع تر بناست.

از آثار معماري و برخي از سنگ هاي زبره تراش و روش چفت و بست سنگ ها و ملات ساروج و اندود ديوارها از نوعي گچ و خاك مي توان به يقين اظهار داشت كه ساختمان اين دژ و قلعه در روزگار اشكانيان و بخصوص ساسانيان ساخته شده است. در قرون دوم و سوم و تا چند قرن پس از آن مورد تعمير و مرمت قرار گرفته و تغييراتي در آن به وجود آمده و الحاقاتي در بنا ايجاد شده است.

در مورد اشيا و ابزاري كه از قلعه بابك به دست آمده بايد گفت كه نخستين اشيا بدست آمده سفالينه هاي منقوش و لعاب خورده بود كه يك دوره استقرار تا اوايل قرن هفتم هجري را نمايش مي داد. همچنين تعدادي سكه هاي مسي كشف شدند كه برخي از آنها به علت ساييدگي و زنگ خوردگي فراوان غير قابل خواندن است و در بين اين سكه ها برخي مربوط به اتابكان آذربايجان و هزارسيبان (قرون ششم و هفتم هجري) هستند.

به لحاظ سوق الجيشي موقعيت استقرار بنا بر فراز قله به گونه اي ست كه بيست نفر سپاهي قادر بوده اند هجوم يك سپاه صد هزار نفري را مانع شود و تلفاتي هم نداشته باشند، چه تير و كمان و اسلحه معمول زمان را به سربازان و مستحفظاني كه بر بلندي موضع مي گرفتند به جهت بعد مسافت كارگر نمي افتاده است. بدون اين كه قصد اغراق در بين باشد موقعيت مستحكم قلعه و دژ، آن چنان اعجاب انگيز است كه از نبوغ نظامي و آگاهي كامل بنيان گذار آن حكايت مي نمايد. از همين جا بوده است كه بابك خرم دين و يارانش به مدت بيست و چند سال لشكريان عرب را كه به قصد محاصره و سركوب جنبش او آمده بودند در كوه ها سرگردان و با شبيخون هاي خود آنها را از دم تيغ گذرانده و وادار به فرار مي كردند.