شهر اردبیل با بناها، قلعه ها، پلها، حمام ها و بقاع مذهبی و تاریخی جاذبه هایی دل انگیز و وسوسه کننده برای بازدیدکنندگان آثار تاریخی محسوب می شود و همه ساله افراد زیادی را به خود جذب می کند.
به نوشته مورخان، شهر اردبیل تاریخی بس طولانی در قبل از اسلام داشته و پیدایش آن را به دوران پادشاهی کیانی و ساسانی نسبت می دهند. مطالعات علمی و کاوشهای باستان شناسی هیات علمی سازمان میرات فرهنگی کشور در مسجد جمعه اردبیل و تپه مشرف به آن در سال 1367 وجود شالوده و دیوارهای خشتی دوره اشکانی راتایید کرده است.
تاکنون بیش از دو هزار اثر تاریخی و تپه باستانی در استان اردبیل شناسایی و 500 مورد از آنها به ثبت رسیده است.
آثار و ابنیه تاریخی به ثبت رسیده استان در سازمان میرات فرهنگی کشور عمدتا مربوط به دوران تمدن درخشان اسلامی به ویژه دوره صفویه است. مجموعه ارزشمند و زیبای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که همه ساله پذیرای ده ها هزار علاقمند به آثار تاریخی از نقاط دور نزدیک می باشد، یکی از 10 اثر باستانی مهم کشور به شمار می آید.
این بنای کم نظیر به نام عارف ربانی شیخ صفی الدین اردبیلی جد شاهان صفوی پس از وفات او در سال 735 هجری قمری توسط فرزندش شیخ صدرالدین موسی ساخته شده است. در طول زمان و به ویژه در دوران حکومت صفویه باتوجه به احترام خاص شاهان صفوی نسبت به جد خود بخش های دیگری به این مجموعه افزوده شده است.
مجموعه بقعه شیخ صفی
دارای هشت بخش اصلی شامل مسجد جنت سرا ، قندیل خانه، حرم خانه ، چینی خانه ، چله خانه ، شربت خانه ، گنبد الله الله و شهیدگاه است. علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول ، آرامگاههای دیگری از شاهزادگان صفوی و سرداران قزلباش از جمله شهدای جنگ چالدران و شروان در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارد.
در طول قرون گذشته بسیاری از اشیای ارزشمند این بقعه از آن خارج و در زمان حاضر بخشی از این اشیا از جمله قالی معروف شیخ صفی زینت بخش موزه های آمریکا ، انگلیس ، روسیه و اروپاست.
علاوه بر بقعه شیخ صفی ، بقعه ای نیز متعلق به جد خاندان صفوی در محوطه موسوم به باغ شیخ به ابعاد تقریبی 150 در 200 متر در ورودی محله کلخوران واقع است که اجداد شیخ صفی الدین اردبیلی در آن دفن شده اند. بقعه شیخ جبرییل ، پدر شیخ صفی الدین در وسط این باغ قرار دارد و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. ارتفاع دیوار بنا حدود هشت متر است که بر بالای آن گنبد بزرگی در وسط به بلندی 15 متر دیده می شود که بنای اولیه آن در زمان شیخ صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی احدات شده است.
مقبره و داخل محوطه در کمال سادگی است و به غیر از چند زیارت نامه که از نظر خطاطی کم نظیر است چیز دیگری دیده نمی شود و اهالی معتقدند که این شیخ زینت نمی پذیرد. در داخل این بقعه صندوقی است که در زیر آن شیخ جبرییل پدر شیخ صفی و شیخ قطب الدین جد او و صلاحالدین جد شیخ جبرییل مدفونند. در محوطه پیرامون این بقعه که به باغ شیخ موسوم است دو بقعه آجری دیگری نیز با طاق های ضربی دیده می شوند که یکی متعلق به سید عوض الخواص جد چهارم شیخ صفی و دیگری متعلق به سید اعرابی است.
مسجدجمعه
بنای مسجد باستانی جمعه در اردبیل قرن هاست که چون قصه گویی توانا گذشته پر رمز و راز فرهنگ و تمدن این دیار را صبورانه بازگو می کند. باران ، بادهای سهمگین ، زلزله های ویرانگر و بی توجهی های ناشی از زندگی ماشینی با وجود سپری شدن بیش از یک هزار سال از عمر این بنا نتوانسته است به کلی آن را از صفحه روزگار محو کند.
هنوز آثار گران بهایی از این بنا که روی تپه نسبتا بلندی در یکی از محلات مرکزی واقع در بافت قدیمی شهر اردبیل ساخته شده است ، جلب نظر می کند.
کارشناسان می گویند قسمتهای اصلی این مسجد که تا دوره صفویه آباد بود بر اثر زمین لرزه ای مخرب در قرن هفتم هجری قمری از بین رفته است و روایت دیگری از اصابت گلوله توپ توسط نیروهای روس در زمان جنگ دوم جهانی به سقف شبستان مسجد و تخریب آن حکایت دارد.
محوطه باستانی آتشکده آذرفریق
روستای باستانی و ییلاقی "آتشگاه" که به "آغ مام" نیز معروف است از توابع دهستان سبلان در فاصله 5 کیلومتری شمال سرعین واقع شده است. آتشکده آذرفریق بر فراز تپه باستانی که امروزه خرابه هائی از آن باقی مانده است ، نشان و یادگاری از رونق این منطقه در دورانهای تاریخی گذشته آذربایجان است.
تپه باستانی این آتشکده به صورت تپه ای مرتفع در داخل روستا به خوبی نمایان است. براساس اسناد تاریخی این مکان از مراکز مهم و مقدس آئین زرتشتی خصوصا در دوران ساسانیان بوده وآتشکده ای هم در آنجا وجود داشته است.
دهکده سنگی و زیرزمینی روستای ویند کلخوران
در این روستا دهکده ای سنگی با مجموعه ای از خانه های سنگی منفرد به صورت یک پدیده معماری تاریخی و باستانی استثنایی وجود دارد که شکل کندن این منازل در زیر تپه های سنگی و رسوبی و نوع کنده شدن آن ها که نهایتا منجر به آفرینش چنین آثاری شده ، در نوع خود کم نظیر است. دهکده صخره ای باستانی ویند در حدود 5 کیلومتری جنوب و جنوب غربی سرعین و در نزدیکی جاده اردبیل به شهر نیر قرار گرفته است.
مناطقی که خانه های سنگی در آن قرار گرفته اند قوردی قیه ، تپه چله خانه ، قره قیه و مسجدیری نامیده می شود و علت کندن خانه های سنگی در زیر زمین با توجه شرایط جوی و سرد بودن منطقه اعلام شده است. اغلب خانه های سنگی تپه "چله خانه" در زیر تپه قرار گرفته و بر اثر عوامل مختلف سقف تعدادی از آنها فرو ریخته یا به سبب پرشدن فضاهای داخلی آن فعلا قابل استفاده و بازدید نیست.
بازار تاریخی اردبیل
بازار تاریخی اردبیل یادگاری از دوره صفوی و قاجار است که بر روی بازار دوره صفوی و ماقبل ساخته شده و در سال 1364 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده اند که از این قبیل می توان به بازار بقالان ، کرباس فروشان ، قصابان ، خراطان ، سراجان ، قیصریه و دهها سرای دیگر اشاره کرد.
بازار اردبیل مجموعه ای است مرکب از همه عناصر تشکیل دهنده وابسته به آن از جمله تشکیلاتی چون تیمچه سرا حمام و مسجد این بازار در مرکز شهر و در طرفین خیابان امام خمینی قرار گرفته است. این بازار در قرن هفتم و هشتم رونق فراوان داشته و در سده های بعد قسمتی از بازار ، تیمچه ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین بشمار می رفته و درآمد و عواید حاصله به مصرف مخارج این بقعه می رسیده است.
هسته اولیه بازارهای اردبیل به قرون اولیه اسلامی بر می گردد ولی بنای کنونی و عناصر وابسته به آن از آثار دوران صفویه و قاجار است. بازار اردبیل با تاقهای جناغی ، تاق و گنبدهای ساده شامل راسته ها و تیمچه های فراوانی است که مهمترین آنها عبارتند از: بازارچه خشکبارها و سرای حاج احمد ، سرای وکیل ، تیمچه زنجیرلو ، سرای گلشن ، سرای قیصریه ، سرای حاج شکر ، سرای جهودها ، سرای حاج شیخ الاسلام و سرای حاج صادق.
در شرایط موجود راسته های مجموعه بازار اردبیل عبارتند از راسته اصلی بازار ، راسته پیرعبدالملک ، راسته قیصریه ، کفاشان ، علافان ، بازار زرگران ، سراجان ، پارچه فروشان ، مسگران ، چاقوسازان و آهنگران. پوشش سقف راسته ها با طاقهای جناقی و گنبد چهار طاقی و ساده می باشد.
حمام تاریخی ابراهیم آباد اردبیل
حمام تاریخی ابراهیم آباد اردبیل متعلق به دوره صفوی پس از مرمت، احیا و بازسازی به سفره خانه سنتی تبدیل شده و هم اکنون در حال بهره برداری است.
گنجینه مردم شناسی اردبیل
گنجینه مردم شناسی اردبیل که در بنای تاریخی حمام ظهیرالاسلام (آقانقی) اردبیل ایجاد شده اشیایی از دوران زندیه ، صفویه و قاجاریه را به تماشا گذاشته است. تعدادی تندیس نیز که بیانگر قیافه، طرز پوشش و زندگی سنتی اردبیلیان در آن دوران می باشد، زینت بخش گنجینه مردم شناسی اردبیل است.
بنای حمام تاریخی ظهیرالاسلام واقع در میدان عالی قاپوی اردبیل به دوران صفویه مربوط می شود.
بناها و آثار تاریخی شهر اردبیل فقط به این موارد خلاصه نمی شود و از جمله سایر آثار می توان به حمام های متعدد تاریخی ، 10 مورد پل تاریخی در شهر و اطراف اردبیل و دهها خانه تاریخی متعلق به دوره های مختلف اشاره کرد.
بقعه كلخوران، آرامگاه پدر شيخ صفي‌الدين اسحق اردبيلي جد سلاطين صفوي است و در روستاي كلخوران در سه كيلومتري اردبيل واقع شده‌است. روستاي كلخوران نيز گاه به نام اين بقعه «كلخوران شيخ» خوانده مي‌شود.
رواق، بنايي است مستطيل شكل كه با طاق ضربي آجري پوشيده شده و دو سوي خاوري و باختري آن نيز، دو خواجه نشين منظم ساخته شده است كه طاق ضربي آجري دارد.
